Xoan – không rõ tên cô là gì nên tạm gọi
như thế - làm nghề chèo đò du lịch ở Tràng An, một điểm du lịch nổi tiếng của Ninh
Bình, một tỉnh cách Hà Nội 100km. Đò của Xoan nhẹ lướt trên con sông nhỏ uốn
lượn giữa những ngọn núi đồi cây cỏ xanh tươi với những ngôi chùa thấp thoáng.
Thỉnh thoảng, con đò lại chui qua những hang động huyền ảo. Người ta gọi vùng
này là “vịnh Hạ Long trên cạn” thật không quá lời. Sau khi ngắm cảnh và chụp
ảnh thoải mái, người ta hỏi chuyện cô lái đò cho chuyến đi thêm phong phú. Xoan
bảo nghề chính của mình là làm ruộng. Do đặc điểm tự nhiên, ở đây chỉ làm được
một vụ lúa. Làm ruộng, kể cả là 2 vụ thì chỉ tạm đủ ăn thôi, nghĩa là rất
nghèo. Nếu muốn khá hơn thì phải làm thêm việc khác, như đi làm công nhân ở khu
công nghiệp. Vùng này toàn núi, không có đất làm nhà máy nên làm công nhân thì
phải đi xa, nhà cửa con cái phải nhờ bố mẹ già trông nom. Nếu không đi được thì
phải chấp nhận sống nghèo ở quê nhà. Gần đây người ta nhận ra có thể làm du
lịch bởi Tràng An có phong cảnh đẹp. Một “đại gia” – từ thường dùng để chỉ
những nhà tư bản giàu có và quyền lực - người Ninh Bình bỏ tiền xây một khu
chùa chiền Phật giáo rất lớn ở đây. Con sông ngày xưa chẳng biết để làm gì nay
biến thành một tuyến du ngoạn trên thuyền chèo tay đẹp như mơ, có thể nói chả
kém gì đi gondola ở Venise. Khách du
lịch tới đây từ khắp nơi trên thế giới. Đặc biệt vào dịp tháng Giêng sau Tết,
dân Việt ào ạt đổ về đây đi lễ chùa, ngắm cảnh và du ngoạn trên sông. Và tiền
bạc cũng ào ạt đổ về đây. Nhưng tiền không chảy vào túi Xoan. Xoan vẫn nghèo. Để
được chèo đò, cô phải góp một phần tiền để mua đò. Kể cả khi cô có cả cái đò
riêng của mình, cô cũng vẫn không được chèo đò. Vị đại gia kia đã “đấu thầu” để
được độc quyền khai thác con sông này cho du lịch. Khách phải trả Đ800k (khoảng
US$34) cho một chuyến đò nhưng Xoan chỉ được Đ200k. Cô không được lĩnh ngay mà
phải chờ đến một ngày trong tháng, như kiểu lĩnh lương vậy. Một chuyến đò mất
khoảng hơn hai tiếng. Xong chuyến, có muốn đi tiếp chuyến khác ngay cũng không
được bởi còn có tới 2 ngàn người như Xoan đang chờ đến lượt mình. Khoảng 3 hay
4 ngày nữa cô mới lại được chèo chuyến tiếp theo. Vào mùa lễ hội sau Tết, khách
nhiều hơn thì Xoan được chèo nhiều hơn. Dù chịu khó chèo đò, thu nhập của Xoan
cũng không khá hơn là bao. Chồng Xoan làm thợ xây ở trong vùng, một ngày được
Đ200k. Nếu phải chi những khoản đột xuất như khi nhà có người ốm đau hay con đi
học xa, nhà Xoan sẽ lâm vào cảnh khó khăn ngay. Để thoát nghèo, dân thuần nông
như Xoan có thể phải đi kiếm sống ở những nơi xa, có khi là rất xa. Trong làng
cũng có nhà con cái giỏi giang thành đạt nhưng số đó rất ít.
Cách Tràng An khoảng 250km về phía nam là
huyện Can Lộc, nơi có ngã ba Đồng Lộc nổi tiếng trong chiến tranh chống Mỹ với
10 cô gái – thanh niên xung phong hy sinh oanh liệt năm 1968 trong một trận bom
của không quân Mỹ khi đánh phá một điểm quan trọng trên con đường vận chuyển quân
đội và vũ khí từ Bắc vào Nam. Trong những ngày gần đây, một cô gái Can Lộc nữa
trở nên nổi tiếng theo một cách hoàn toàn khác. T.M. – tạm gọi như vậy bởi cảnh
sát Anh vẫn chưa công bố chính thức danh tính các nạn nhân – một cô gái từ Can
Lộc, trong lúc vật lộn với cái chết trong thùng đông lạnh đóng kín cùng với 38
người khác trên một chiếc xe tải đi từ Bỉ vào Anh, chặng cuối của con đường
buôn người đã viết những dòng tin nhắn về Việt Nam sau đây:
- Mẹ
ơi, con đang chết đây. Con không thở được. Con xin lỗi mẹ.
Mấy hôm sau, những dòng ngắn ngủi ấy cùng
với hình ảnh trẻ trung xinh đẹp của cô đã tràn ngập báo chí Anh và Châu Âu. Cái
chết bi thảm của cô và những người Việt khác trên chiếc xe tải đó đã gây nên
nỗi xúc động, xót xa thương cảm to lớn của người dân và chính quyền nước Anh,
ngay cả trong bối cảnh hiện tại khi châu Âu đã gần như hết kiên nhẫn với làn sóng
nhập cư từ các nước nghèo. Người nhập cư đã gây ra quá nhiều phiền phức cho họ.
Công an và ngoại giao VN đã vào cuộc để cùng đối tác phía Anh xử lý vụ việc này
và ngăn chặn đường dây buôn người. Gần đây, do kinh tế phát triển, nhiều người
VN trở nên khá giàu có. Họ cho con cái đi học ở Anh, Mỹ và các nước phát triển
khác, sau đó ở lại luôn để sinh sống và làm việc. Một số thuộc loại rất giàu
còn mua cả nhà cửa cho con cái ở. Thậm chí họ còn “mua” cả quốc tịch, thẻ xanh
– một loại giấy phép thường trú – cho cả nhà bằng cách đầu tư vào nước họ muốn
tới một khoản tiền theo quy định của chính phủ nước đó. Người giàu có nhiều lựa
chọn. Họ không nhất thiết phải đi nước ngoài bởi ở trong nước, họ vẫn có thể
kiếm được nhiều tiền hơn và sống giàu sang. Nhưng những người nghèo như Xoan vẫn
còn đó. Và rất, rất đông! Họ có ít lựa chọn lắm. Nhà Xoan chỉ trông vào một vụ
lúa cộng thêm khoản chèo đò của Xoan và tiền công làm thợ xây của chồng Xoan.
Với thu nhập ít ỏi đó, chẳng may nhà có ai đau ốm tai nạn thì chẳng biết lấy
đâu ra tiền đi bệnh viện. Rất có thể, nhà Xoan đã từng tính chuyện “xuất khẩu
lao động” rồi. Có con đường đi chính thức, an toàn, ví dụ như đi Hàn Quốc. Con
đường này phải có nghề chuyên môn, đăng ký, chờ đợi, học và thi ngoại ngữ, v.v.
khá lâu, phiền phức mà lương không cao lắm, công việc nặng nhọc. Hôm HQ nới rộng
visa cho người Việt, hàng ngàn người chen chúc, chờ đợi từ đêm, mấy ngày vẫn
chưa tới lượt nộp hồ sơ. Có thể Xoan đã nghe nói người ta đi sang châu Âu, sang
Anh, làm công việc không đòi hỏi ngoại ngữ hay chuyên môn gì mà lại thu nhập
cao. Nghe nói đó là việc làm nail hay trồng cần-sa. Ở Nghệ An, Hà Tĩnh có nơi
cả làng cứ “dắt nhau” sang. Ít lâu sau, người ta đã gửi được tiền về xây nhà,
mua ô tô. Có thể Xoan cũng biết là đi cách này chi phí cho “đường dây” cao, đi
đường có nhiều khó khăn, rủi ro, sang đó công việc lại vất vả, cư trú bất hợp
pháp. Nhưng với người nghèo, chẳng có cách nào dễ cả. Muốn nhanh “thoát nghèo”
thì phải chịu khổ, phải liều lĩnh một chút. Vả lại thì cũng chả còn con đường
nào khác. Đi như vậy sẽ phải qua “đường dây” đưa người bất hợp pháp vào châu
Âu, vào Anh. Có thể sắp tới, những đường dây như thế sẽ ngừng hoạt động, ít
nhất là trong một khoảng thời gian nào đó. Rồi thì mọi việc sẽ lại như cũ khi “chiến
dịch” truy quét lắng xuống. Mọi chiến dịch chỉ là giải pháp tạm thời, không thể
giải quyết được gốc rễ của vấn đề: sự nghèo đói và bất bình đẳng xã hội. Có thể
Xoan không đủ liều lĩnh để đi theo “đường dây”, nhất là sau cái chết bi thảm
của 39 người vừa rồi. Xứ Nghệ Tĩnh, quê hương của T.M. xưa nay có tiếng là
quyết tâm và can đảm. Trong cuộc chiến chống Mỹ, 10 cô gái Đồng Lộc đã chứng tỏ
sự cam đảm phi thường dưới mưa bom của không quân Mỹ để bảo vệ con đường huyết
mạch Bắc – Nam. Nếu T.M. sống ở thời đó, có lẽ cô cũng như vậy. Ngày nay, thoát
nghèo cũng đòi hỏi quyết tâm và can đảm không kém. Sẽ có những người nghèo tiếp
tục tìm mọi cách ra đi. Sẽ vẫn như vậy cho tới bao giờ thì không ai biết. Có
thể là đến khi không còn những người nghèo như Xoan và T.M. nữa. Đó là khi mà
Việt Nam sẽ “sánh vai với các cường quốc
năm châu” như ước vọng của Cụ Hồ năm 1946.