Tản mạn ngày cuối tháng Tư

Hôm nay là ngày 30/4. Đó là một trong những ngày gợi cho người Việt những suy nghĩ rất khác nhau bởi vì dù đa số dân Việt sống ở trong mảnh đất nhỏ hình chữ S, vẫn phải kể đến nhiều triệu người Việt khác đang sống ở khắp nơi trên thế giới mà nhiều nhất là ở Mỹ. Thế giới dường như vẫn bàng hoàng về vụ đánh bom tự sát ở Sri Lanka. Người ta thấy khó hiểu vì sao trong số những kẻ đánh bom có cả hai anh em con một tỷ phú giàu có bậc nhất Sri Lanka? Sao họ không “biết sướng” mà hưởng thụ cái khối tài sản khổng lồ, niềm mơ ước của đa số chúng ta mà lại đi lao vào chỗ chết như vậy? Bỏ qua chuyện phải trái đúng sai, thứ chỉ gây tranh cãi muôn thuở mà chỉ nhìn vào sự kiện thì có thế thấy xưa nay vẫn có những người như thế. Đối với họ, lý tưởng là cao nhất, là cái mà vì nó họ có thể bình thản hy sinh tất cả. Đức Phật chính là một ví dụ. Ngài từ bỏ vị trí một hoàng tử, một vị vua tương lai, để trở thành một “kẻ ăn mày”, ngày ngày khất thực để suy nghĩ về lý tưởng “giải thoát” loài người. Sri Lanka chỉ là một ví dụ tiếp theo của một mâu thuẫn nhiều thế kỷ giữa Hồi Giáo và Thiên Chúa Giáo. Nói đúng hơn thì có lẽ đó là những nhóm cực đoan nhất trong hai tôn giáo này. Không ai biết được mâu thuẫn Hồi Giáo – Thiên Chúa Giáo bao giờ sẽ chấm dứt. Vừa rồi mâu thuẫn 70 năm Nam – Bắc Triều Tiên mới lóe lên tia hy vọng ở Hà Nội để rồi lại nhanh chóng vụt tắt. Hôm nay ở Hà Nội hay tp HCM hình như không thấy có những hoạt động rầm rộ kỷ niệm ngày giải phóng Miền Nam như những năm trước đây. Dân trong nước còn bận về quê hoặc đi nghỉ ở bãi biển hay vùng núi. Ở “bên kia”, không biết không khí trong cộng đồng mấy triệu người Việt hải ngoại – số người bằng dân số của nhiều quốc gia – như thế nào trong ngày mà ít nhất một số người coi là “ngày quốc hận”. Cũng không ai biết bao giờ thì câu chuyện “ngày giải phóng vs ngày quốc hận” sẽ thành chuyện quá khứ, chuyện lịch sử. Vừa rồi một danh hài trẻ trở thành tổng thống Ucraina. Trong không khí “ăn mừng” sau khi nghe thông báo kết quả bầu cử, ông có nói đại ý là “khi tôi hãy còn là một người dân thường, chưa chính thức thành tổng thống, tôi muốn nói với nhân dân các nước thuộc Liên Bang Xô Viết cũ: hãy nhìn chúng tôi đây này, mọi sự đều có thể xảy ra! Hiểu rộng hơn một chút thì Việt Nam, TQ, Bắc Hàn, Cuba cũng có thể coi là thuộc khối LX cũ mà khi đó có tên chính thức là “phe XHCN”. Người Nhật từng coi Mỹ là kẻ thù số một cản trở việc thực hiện giấc mơ bá chủ châu Á – Thái Bình Dương của họ. Khi giấc mơ đó tan tành dưới hai quả bom nguyên tử của Mỹ và cuộc tấn công vũ bão của Hồng Quân LX vào đội quân Quan Đông cả triệu người tinh nhuệ nhất, người Nhật dường như đã tỉnh giấc, hiểu rằng họ đã sang một thời kỳ hoàn toàn mới, một cơ hội mới. Hàng triệu người Nhật lại đoàn kết, học tập và lao động miệt mài ngày đêm để rồi từ một đống tro tàn đổ nát, sau hai chục năm họ đã thành một nước phát triển văn minh. Năm 1989, sau khi bức tường Berlin sụp đổ, hai vùng Đông và Tây Đức sau bốn chục năm bị chia cắt lại hòa vào nhau “như chưa từng có cuộc chia ly”. Ngẫm nghĩ thì thấy dân Nhật và dân Đức quả là khôn ngoan. Họ hiểu rất rõ cái câu “mèo trắng hay mèo đen không quan trọng, miễn là bắt được chuột” trước cả ô. Đặng ở TQ. Không biết chừng thì chính ô. Đặng là người học được điều đó từ người Nhật và người Đức cũng nên.  Sau nhiều ngày nóng “như đổ lửa”, sáng nay có cơn mưa lớn ào ạt đổ xuống.  Trời đất bỗng tối sầm rồi lại sáng lên, dịu mát và trong lành lạ thường. Hình như quy luật của trời đất là thế. Cứ cái gì đã tới ‘cùng cực” thì nó lại trở về cái đối nghịch của nó. Nếu khôn ngoan mà sớm hiểu được cái lẽ đó thì người ta có thể giúp đẩy nhanh quá trình. Còn nếu cứ “khăng khăng” với “chân lý” của mình thì sớm muộn sẽ trở thành vật cản cho sự dịch chuyển tự nhiên không có gì cản nổi của Thiên Mệnh mà thôi.     

Một cuộc “cách mạng chậm”

Một nhóm học sinh phổ thông vừa mới chế ra “bãi gửi xe thông minh”. Một em học sinh ở một vùng quê Nam Định chế được ô tô chạy bằng pin mặt trời. Một bác nông dân ở Tây Ninh chế được máy bay trực thăng. Ngày nay, những sáng tạo như vậy ngày càng nhiều hơn. Những nhà phát minh sáng chế như thế học được kiến thức từ đâu? Chắc chắn là có một phần từ trường lớp họ đã qua. Nhưng phần kiến thức quan trọng nhất thì họ tự học được “từ trên mạng”. Kể từ khi ra đời cách đây mới vài chục năm, mạng internet toàn cầu có lẽ là cuộc cách mạng lớn nhất trong lịch sử. Không chỉ hỗ trợ đắc lực cho những đầu óc sáng tạo kỹ thuật như các em học sinh hay bác nông dân nói trên mà nó còn giúp cho hàng tỷ người trên trái đất tiếp cận tất cả những gì người ta quan tâm. Kiến thức – và từ đó là quyền lực - không còn là độc quyền của một nhóm nhỏ những người có “đặc quyền đặc lợi” từ nguồn gốc gia đình và tự cho mình là “elite” – tầng lớp cao nhất xã hội nữa.  Bây giờ ai cũng có thể trở thành nhà phát minh, làm phim, diễn viên điện ảnh, triết gia, nhà bình luận chính trị, nhà báo, nhiếp ảnh gia, người đấu tranh cho công lý, v.v. Đó chính là một phần quan trọng của dân chủ, tự do và bình đẳng: tự do học tập, hiểu biết và sáng tạo. Xưa kia ở những xã hội Ki Tô giáo phương tây, nhân dân được gọi là ‘con chiên”, nghĩa là “đàn cừu”, được dẫn dắt bởi các cha đạo – được gọi là “người chăn cừu.” Ở Á đông thì còn tệ hơn nữa: dân thường bị vua quan coi là “thảo dân” – nghĩa là “cỏ rác”, có thể bị chà đạp lên mà không cần một mảy may suy nghĩ. Tất cả những gì người dân được phép biết là qua nhà thờ và vua chúa, qua những kẻ thống trị với hệ thống kinh sách được coi là những chân lý “bất di bất dịch”. Ai nói gì khác là có thể bị coi là “tà đạo” và bị trừng trị thẳng tay. Nhưng thời nào cũng có những người dũng cảm,thông minh và có đầu óc tự do.  Họ thà bị chết thiêu trên dàn lửa, chịu tù “mọt gông”, chịu chết chém chứ không chấp nhận những điều phi lý. Nhưng những người như thế là vô cùng ít. Đa số thì vẫn là đàn cừu, ngoan ngoãn đi theo kẻ chăn cừu. Cho đến tận gần đây, một dân tộc thông minh và giỏi giang như người Đức mà vẫn bị một “kẻ chăn cừu” như Hitler dẫn dắt vào chỗ gây ra hủy diệt và chết chóc cho các dân tộc khác và cho chính mình. Một trong những lý do khiến Hitler làm được như vậy là vì có trong tay một bộ máy đàn áp và tuyên truyền khổng lồ. Khi người dân sợ hãi, bị “tẩy não” và không còn lựa chọn nào khả dĩ nữa, như hoàn cảnh của dân Đức khi đó thì họ buộc phải làm bất cứ điều gì dù là ngu ngốc hay dã man tàn bạo tới đâu. Nhưng xã hội ngày nay đã khác. Với trí tuệ sẵn có được trời đất ban cho và được tăng thêm sức mạnh to lớn do khả năng tiếp cận internet – nơi chứa đựng một khối lượng vô hạn những kiến thức loài người tích lũy được, dân chúng không còn là “đám người ngu muội và ngoan ngoãn” dễ dàng bị dắt mũi như xưa nữa. Khi hàng triệu người ý thức được quyền của mình, biết điều gì là phải là trái, là công bằng hay bất công, họ sẽ tự nhiên dần dần hành động theo suy nghĩ và niềm tin của mình.  Xã hội dường như đang chuyển động. Nó có thể là rất từ từ, thậm chí khó nhận ra được. Chuyển động đó vô cùng mạnh mẽ do được điều khiển bởi “những bàn tay vô hình” theo những quy luật tự nhiên mà không ai ngăn cản được. Đó là “Thiên Mệnh”, nếu theo cách nói của người xưa. Đó là một “dòng thác Cách Mạng” mới, nếu thích cách nói của các bậc tiền bối gần đây. Đó là một cuộc “cách mạng chậm”, nếu như cần đặt một thuật ngữ mới. Không ai còn có thể áp đặt những điều phi lý lên hàng triệu người đã và đang giác ngộ nữa. Nếu ý thức được và thuận theo ‘Mệnh Trời” này, xã hội sẽ tốt đẹp lên. Còn nếu cứ “khăng khăng” ép buộc cả xã hội hàng triệu con người theo ý riêng của mình – mà thường chỉ là sự dốt nát và ích kỷ, thuật ngữ của nhà Phật gọi là “vô minh” – thì việc đó cũng giống như là lấy bàn tay mình để che mặt trời. Khi trở thành vật cản thì sớm muộn sẽ bị dòng thác cuốn băng đi.  

Chuyện Ucraina có gì liên quan?

Ở Ucraina đang diễn ra một sự kiện mà truyền thông trong nước ít quan tâm: Cuộc bầu cử tổng thống. Có lẽ là vì chuyện đó khá là xa vời với dân Việt, hầu như là không liên quan. Vòng một đã khép lại. Trong hai ứng viên lọt vào vòng 2 – vòng cuối cùng – thì một người là đương kim tổng thống. Có chuyện khá lạ là người thứ hai, người đang dẫn đầu vòng 1 với số phiếu vượt khá xa vị tổng thống là một người khá trẻ tuổi. Anh ta là một diễn viên hài, chưa hề có kinh nghiệm hoạt động chính trị nào. Hay nói đúng hơn, anh ta có một chút “kinh nghiệm” trong show diễn có tên là “Người đày tớ của nhân dân”, trong đó anh thủ vai tổng thống. Trong vai diễn này, vị “tổng thống” trăn trở một điều: Có thể làm tổng thống, làm lãnh đạo đất nước mà không “ăn cắp” không? Dường như điều này đã “gãi đúng chỗ ngứa” của dân Ucraina. Suốt 15 năm qua, kể từ “cách mạng cam” 2004, rồi cuộc bạo loạn euromaidan 2014 cho tới hôm nay, những gì người dân Ucraina phải chịu đựng là sự bất lực của chính quyền trong việc giải quyết các vấn đề hệ trọng của đất nước như cuộc chiến ở vùng Donbas, sự đói nghèo, nạn đấu đá tranh giành quyền lực, tham nhũng, tệ nạn xã hội, tội phạm tràn lan. Mức sống của dân Ucraina tụt xuống hàng thấp nhất châu Âu. Hàng triệu người phải rời bỏ đất nước đi kiếm sống ở nước ngoài. Người dân quá thất vọng với những chính trị gia chuyên nghiệp. Họ muốn thay đổi. Vì thế họ đã chọn một gương mặt có thể nói là “hoàn toàn mới” với hy vọng là sẽ cải thiện được tình hình tồi tệ ở Ucraina. Vòng 2 vẫn còn ở phía trước. Mọi chuyện vẫn đều có thể xảy ra. Cuối cùng thì nhân dân phải tự quyết định mình muốn gì, nắm vận mệnh của mình trong tay, phải tham gia việc thực hiện quyết định đó và chịu trách nhiệm về quyết định của mình. Không có phép mầu nào từ trên trời rơi xuống cả. Không có bữa tiệc nào được dọn sẵn để ta chỉ việc hưởng cả. Người Việt có câu “muốn ăn thì lăn vào bếp”. Không ai có thể làm thay ta. Đó là bài học đắt giá mà mấy chục triệu dân Ucraina đã học được sau 15 năm đi qua “con đường đau khổ” của mình. Bây giờ thì có vẻ như họ đang đi đúng hướng. Ucraina là một dân tộc lớn, tài năng, từng có trình độ phát triển cao trong Liên Xô cũ. Miễn là đi đúng đường – con đường tất cả các dân tộc dân chủ, thịnh vượng, tiên tiến, văn minh đã đi - sớm muộn dân tộc Ucraina cũng sẽ được như vậy.  Trở lại với hiện tượng “thờ ơ, bàng quan” của dân Việt, hay ít nhất là truyền thông với những sự kiện như thế, người ta không khỏi tự hỏi là tại sao? Dân Việt muốn gì? Những nhà thuộc loại “có điều kiện” – theo cách nói bình dân hiện nay nghĩa là có nhiều tiền – thì đa số đều chọn cho con cháu mình du học ở Tây Âu hay Bắc Mỹ. Nếu ở châu Á thì là Nhật Bản, Hàn Quốc hay Singapore. Nghe nói dân “có điều kiện” hiện nay hay hỏi nhau “Có quốc tịch chưa? Có thẻ xanh chưa? Có nhà bên ấy chưa? Họ nói đến việc chuẩn bị sẵn cho gia đình con cái và cả bản thân để khi thích/khi cần là sang định cư ở Bắc Mỹ hay Tây Âu.  Người “có nhiều tiền” hiện nay ở Việt Nam thường là quan chức nhà nước, thường là người ở những chức vụ cao, ở những vị trí công tác mà người dân và doanh nghiệp phải “cầu cạnh” để được giải quyết nhanh chóng và thuận lợi những việc liên quan đến cuộc sống và việc làm ăn của họ. Nhóm người có tiền thứ hai là các chủ các doanh nghiệp tư nhân hoặc các vị trí cao cấp ở các doanh nghiệp lớn. Con em nhà thường dân thì chỉ còn một cách là phải học giỏi để có thể xin được học bổng của nước ngoài. Đa số các em học xong thì chọn ở lại nước ngoài vì điều kiện làm việc và cuộc sống tốt hơn. Việc phổ biến ngoại ngữ, nhất là tiếng Anh và internet làm cho việc tiếp cận những kiến thức, ý tưởng mới, hiện đại ở các nước phát triển và tiên tiến dễ dàng hơn. Kể cả khi không biết ngoại ngữ thì việc tiếp cận kiến thức mới về mọi mặt như kinh tế, chính trị, quản lý nhà nước, v.v. cũng không còn khó khăn vì nhiều tác phẩm “kinh điển” về kinh tế thị trường, chính trị, luật pháp, v.v. đều có bản dịch và phổ biến miễn phí bằng dạng sách điện tử trên mạng internet. Với kinh tế khá lên, hàng triệu người Việt đi du lịch nước ngoài hàng năm và tận mắt thấy những gì đang diễn ra ở đó. Như vậy, dù ai muốn nói gì thì nói, trong tư tưởng, trong suy nghĩ, tất cả mọi người đều hướng về các nước giàu có, văn minh, tiên tiến. Những nước có một đặc điểm chung là có hệ thống dân chủ. Đó là lẽ tự nhiên bởi ai cũng muốn thế cả. Và người ta sẽ dần dần nhận ra cái gì đang cản trở đất nước trên con đường trở nên có thể “sánh vai với các cường quốc năm châu”, như ước vọng của Cụ Hồ, người sáng lập nước Việt Nam hiện đại. Cái đích mà Việt Nam nên tiến tới thực ra từng đã được đặt ra vào năm 1945, khi Cụ Hồ đặt tên nước là Việt Nam – Dân Chủ - Cộng Hòa. Cái mà dân Ucraina, dân Việt Nam, hay dân ở đâu cũng vậy đều mong muốn là được Độc Lập – Tự Do – Hạnh Phúc theo đúng nghĩa của những từ ngữ này. Điều đang xảy ra ở Ucraina là một ví dụ sinh động cho thấy cách mà một nền dân chủ vận hành. Do đó câu chuyện của Ucraina là rất đáng để ý.